₃₅

T.S. Eliot, The Waste Land, 1922 – proeve van interpretatie

Verschillende critici hebben mij de eer bewezen het gedicht te interpreteren in termen van kritiek op de hedendaagse wereld, ze hebben het inderdaad beschouwd als een belangrijk stuk maatschappijkritiek. Voor mij was het louter de leniging van een persoonlijke en volkomen onbeduidende klacht tegen het leven; het is gewoon een stukje ritmisch gemopper.
T.S. Eliot [1]

1
“de leniging van een persoonlijke en volkomen onbeduidende klacht tegen het leven”

Dankzij brieven en dagboeken van de dichter, zijn vrouw Vivienne én hun vrienden hebben wij vandaag een bijzonder goed gedocumenteerd zicht op de ontstaansgeschiedenis van The Waste Land (1922) van T.S. Eliot (1888-1965). Eliot werkte aan het lange dichtwerk vooral eind 1921 en begin 1922 toen hij met een zware depressie kampte.

Eind oktober 1921 kreeg T.S. Eliot drie maanden betaald (!) ziekteverlof. Hij was overwerkt en overspannen. Op aanraden van zijn geneesheer ging hij naar Margate (aan de zee) voor een rustkuur. Drie weken bracht hij door in het Albemarle Hotel waar zijn vrouw hem soms kwam opzoeken. Een week later vertrok het echtpaar naar dokters in het buitenland. Na een tussenstop in Parijs waar zijn vrouw een kuur zou volgen, ging Eliot naar Lausanne. Daar was hij tot begin januari 1922 in therapie in de privékliniek van dr. Vittoz. In Margate en Lausanne schreef hij, ondanks het advies om drie maanden absolute rust in acht te nemen, bijzonder intensief aan het lange dichtwerk waar hij al een tijdje op zat te broeden. Na Lausanne gaf hij in Parijs het manuscript af aan de dichter Ezra Pound. In Margate schreef hij volgens eigen zeggen onder meer het volledige derde deel, in Lausanne het volledige vijfde deel. Belangrijk is wel dat Eliot effectief genezen terugkwam van Lausanne – of ten minste dacht genezen te zijn. In elk geval kon hij terug aan de slag. Hij zou nog drie jaar in dezelfde bank blijven werken tot hij in de herfst van 1925 directeur werd van een nieuwe uitgeverij.

Wat was er aan de hand in de herfst van 1921? Eliot was een echte workaholic: acht uur werkte hij overdag hard en geconcentreerd in de afdeling buitenlandse rekeningen van Lloyds Banks – hij was er een bijzonder gewaardeerde klerk sinds 1917; ’s avonds schreef hij al even fanatiek gedichten, recensies en essays. Was het hem allemaal te veel geworden?

Tegelijkertijd had Eliot ook pijnlijke, persoonlijke trauma’s te verwerken. Vooreerst is er de fel getroubleerde verhouding met z’n ouders die het niet eens waren met zijn dichterscarrière én zijn huwelijk. Hij was als Amerikaanse burger definitief in Engeland gebleven in 1915 waar hij in Oxford studeerde dankzij een beurs. Hij was er zeer tegen de zin van zijn en haar ouders, getrouwd met de knappe dichteres Viviene Haigh-Wood die hij amper drie maanden eerder voor het eerst had ontmoet. Zijn vader stierf echter vier jaar later in 1919, waardoor Eliot zijn vader nooit meer kon bewijzen dat hij wel iets kon bereiken in het leven. Het (eerste) bezoek van zijn moeder in 1922 bezorgde het koppel de nodige moeilijkheden.

Maar – heftiger – ondertussen bleek zijn huwelijk uitgegroeid tot een persoonlijk drama, een nachtmerrie. Bijna onmiddellijk na zijn (geheime) huwelijksdag begon de miserie. Zijn vrouw bleek van jongsaf aan te lijden aan een hormonale aandoening met hevige stemmingswisselingen, ze was verslaafd aan medicijnen – talloze dokters zouden ze raadplegen en evenveel therapieën proberen.

In een privéstuk, geschreven in zijn zestiger jaren, bekende Eliot: “Ik kwam tot de overtuiging dat ik verliefd was op Vivienne, gewoon omdat ik mijn boten wilde verbranden en me ertoe wilde verbinden in Engeland te blijven. En zij overtuigde zichzelf (ook onder invloed van [Ezra] Pound) dat zij de dichter zou redden door hem in Engeland te houden. Voor haar bracht het huwelijk geen geluk. Voor mij bracht het de gemoedstoestand waaruit The Waste Land voortkwam.” [2]

Maar ook Eliot had zo zijn lichamelijke problemen. Hij werd geboren met een rugafwijking: een dubbele hernia. Vanaf kindsbeen droeg hij een corset (a truss). Ongetwijfeld zal ook dat een belangrijke rol gespeeld hebben in de seksualiteitsbeleving van Eliot en zijn verhouding met Vivienne. In 1928 – na zijn toetreding tot de Anglicaanse kerk – zal hij zichzelf een kuisheidsregel opleggen. In 1933 scheidde hij officieel van zijn vrouw. In 1938 werd zij opgenomen in een psychiatrische inrichting waar ze stierf in 1947. Eliot zou haar een laatste keer gezien hebben in 1935. [3]

2
Huwelijk, relaties en seks

Niet echt verwonderlijk dus dat huwelijk, relaties en seks belangrijke thema’s zijn in dit lange dichtwerk. Vooral in deel II. en III.; maar ook in het eerste en vijfde deel zijn er betekenisvolle passages:

‘I Het begraven van de doden’

• ‘het hyacintenmeisje’ – een gelukzalig moment tenietgedaan door de onbeholpenheid van de ik.
• deze passsage wordt afgewisseld met verzen uit Tristan & Isolde (blijkt uit de begeleidende noten van de dichter). Een opera van Wagner over een ongelukkig liefdespaar, trouwens!

Uit de begeleidende noten van Eliot blijkt dat ‘het hyacinten meisje’ zijn vrouw Vivienne moet zijn, immers: “alle vrouwen zijn één vrouw”. In een brief uit de jarenlange correspondentie die Eliot later voerde met zijn vroegere, Amerikaanse jeugdliefde Emily Hale schrijft hij echter dat zij ‘het hyacintenmeisje’ is. Hij had blijkbaar ook samen met haar de opera Tristan & Isolde van Wagner gezien in 1913. Emily Hale was in Eliots eigen woorden zijn gemiste kans op “zuivere liefde”.

Eliot schreef Emily Hale meer dan 1100 brieven in de jaren 30 en 40, maar die werden pas in 2020 openbaar gemaakt. De brieven die Emily Hale naar Eliot schreef, werden door hem vernietigd. [4] Eliot anticipeerde op deze onthullingen door in 1960 een brief te schrijven waarin hij zegt: “Emily Hale zou de dichter in mij hebben gedood; Vivienne betekende bijna mijn dood, maar zij hield de dichter levend.” – openbaar gemaakt in 2020. [5]

Wat er ook van aan is, het is vooral een pijnlijke herinnering voor de ik: ‘kon ik niet / Spreken en mijn ogen bezweken, ik was noch / Levend noch dood en ik wist niets / En staarde in het licht, de stilte.’ (vers 38 – 41)

Let verder ook op het schrappen in het manuscript van T’he hyacinth garden’ in deel II (vers 124). En op de regel ‘Na de ijzige stilte in de tuinen’ (vers 324) in het laatste deel.

‘II Een schaakpartij’

• Een portret van een rijke, zich in parfum hullende vrouw, een femme fatale of een vamp?

Virginia Woolf schreef in haar dagboek in 1924:
“Mevrouw Eliot deed mij haast overgeven, zo geparfumeerd, zo gepoederd, zo zelfingenomen, zo ziekelijk is ze.” (geciteerd door Paul Claes, p. 202)

• Philomela – verkracht door haar zwager
• Het dovemansgesprek tussen een zwijgzame man en een nerveuze vrouw die het failliet van hun relatie aantoont: hun schaakpartij vervangt hun seksualiteit en intimiteit.

De titel van dit deel was oorspronkelijk in het manuscript ‘In a Cage’ (in een kooi), explicieter verwijzend naar hoe Eliot zich opgesloten voelde in zijn huwelijk.

• Het ongelukkige huwelijk van een 31-jarige volkse vrouw – 5 kinderen, eenmaal bijna in het kinderbed gebleven, abortuspillen geslikt, daardoor slechte tanden … Haar man zat vier jaar in het leger en wil nu een verzetje. Met haar en als ze dat niet wil, met anderen …

Eliot en Vivienne hadden na 7 jaar huwelijk nog geen kinderen en zouden er ook geen krijgen.

‘III De vuurrede’

• De vertrokken, bedrogen jonge meisjes aan de Theems, ‘nimfen’.
• ‘de zomernachtrestanten’ (vers 179)
• De vlugge, werktuigelijke seks in de kamer van een typiste – is de jonge klerk haar minnaar, is er sprake van overspel? van de vrouw? van de man – Eliot was zelf een klerk?

In de interpretatie van Paul Claes is dit een soort afrekening van Eliot met de affaire die zijn vrouw had met de zestien jaar oudere, bekende filosoof Bertrand Russell. De typiste wordt echter niet opgezocht door een oudere man, maar een jongere man – met acne! Jammer dat Claes dit verdoezelt in zijn vertaling. Wist Eliot van het overspel van zijn vrouw? Was Russell de enige minnaar? Het twijfelen aan de trouw van zijn mooie, vaak opzichtig opgemaakte vrouw is misschien ingebeeld – tot welke gevolgen dat kan leiden toonde Shakespeare in Othello.

• Het lied van de drie meisjes – alle drie bedrogen …

‘IV Verdrinkingsdood’

• geen elementen
  (Maar een verdronken man kan natuurlijk geen relatie hebben met een vrouw, laat staan intimiteit en seks.)

‘V Wat de donder zei’

• Is de onbekende derde waarvan de aanwezigheid wordt vermoed inderdaad Jezus (cf. het motief van de Emmausgangers) of toch – zoals ik het aanvoel – veeleer een minnaar/minnares van zijn metgezel – van zijn vrouw, dus?

3
Het barre land

Het voortdurend terugkerend motief van het barre, droge, onvruchtbare land verbeeldt metaforisch de puinhoop die het leven van Eliot was geworden.

“Het gebeurt zo nu en dan”, schreef Eliot in een essay over Tennyson, “dat een dichter door een vreemd toeval de stemming van zijn generatie uitdrukt, terwijl hij tegelijkertijd een eigen stemming uitdrukt die veraf staat van die van zijn generatie”, wat net zo’n goede interpretatie van The Waste Land is als andere.
Joseph Epstein [6]

Het barre land kan natuurlijk ook refereren naar … een cluster van andere traumatische ervaringen uit het tijdsgewricht waarin Eliot leefde – alhoewel ook hiernaar geen of nauwelijks expliciete verwijzingen te vinden zijn in het dichtwerk!

• WWI had een kapotgeschoten continent achtergelaten, met een voorheen ongekend hoog aantal slachtoffers: 10.000.000 omgekomen soldaten, 7.700.000 burgers en 21.000.000 gewonden
• De Spaanse griep (1918 – 1920) zou nog meer doden eisen: 25 – 50 miljoen.
  Zowel Eliot als zijn vrouw kregen de griep in 1918.
• …

4
De dood en in het bijzonder de verdrinkingsdood

In het gedicht is het motief van de dood alom tegenwoordig. Bijzonder veel aandacht is er voor de verdrinkingsdood. Er zijn twee belangrijke doden in het leven van Eliot vóór 1922.

• Jean Verdenal – een bijzondere vriend, die hij in Parijs had leren kennen toen hij daar studeerde in 1910. Vernal sneuvelde vroeg in WO I, meer bepaald in de landing in en de slag om Galipolli, de Dardanellen in 1915. Dacht Eliot – ten onrechte – dat zijn vriend verdronk tijdens die slag? [7]
• En dan is er, zoals ik hierboven al toelichtte, de vroegtijdige dood van zijn vader in 1919.

De verdrinkingsdood heeft misschien ook te maken met een hobby van Eliot en Vivienne: roeien en zeilen. Of met de enige manier om toen de overtocht naar Eliots moederland te maken.

Maar ook de levenden in dit gedicht zijn meer dood dan levend – wat kan verwijzen naar het gevoel van de depressieve Eliot: de machteloosheid om iets aan de uitzichtloze situatie te doen.

5
“gewoon een stukje ritmisch gemopper”

Het meest in het oog springende literair procedé is het naast elkaar zetten van de meest uiteenlopende fragmenten, schijnbaar zonder veel verband. Maar er zijn ook flarden van populaire liedjes, replieken uit opera’s en toneelstukken enz. Veel van die fragmenten krijgen een eigen spreker met een eigen stijl: Marie, een Litouwse Duitse, het ‘hyacintenmeisje’, een volkse vrouw in een pub, de pub-eigenaar, de waarzegster madame Sosostris, Tiresias, de donder … Wie het gedicht leest, hoort als het ware de eigen stem van die sprekers.

Vandaar ook de oorspronkelijke titel van The Waste Land in het manuscript dat hij door Pound liet lezen: “He do the police in different voices”. Het is een citaat uit de roman Our Mutual Friend van Charles Dickens: “You mightn’t think it, but Sloppy is a beautiful reader of a newspaper. He do the Police in different voices.” Sloppy leest graag de nieuwsberichten uit de krant hardop voor en gebruikt daarbij verschillende stemmen, blijkbaar vooral van politieagenten …

Virginia Woolf schreef in haar dagboek hoe T.S. Eliot The Waste Land voorlas bij haar thuis in 1922: “Hij zong het & chanteerde het, ritmeerde het. Het heeft een grote schoonheid en uitdrukkingskracht: symmetrie en intensiteit.”[8]

“echte poëzie kan communiceren
voor het wordt begrepen”
T.S. Eliot in een essay over Dante, 1929 [9]

Er zijn online twee opnames van het gedicht door T.S. Eliot te beluisteren, maar die deed hij respectievelijk 13 en 24 jaar nadat hij het dichtwerk had geschreven. [10] De beste interpretatie van het gedicht tot op heden is zonder twijfel die van Fiona Shaw uit 1995. Je hoort in deze opname hoe er zelfs in één passage meerdere stemmen en stemmingswisselingen zijn. Ik kan alleen maar aanraden om deze interpretatie te beluisteren terwijl je het gedicht of de Nederlandse vertaling ervan meeleest. Maar vooraleer dat te doen, wil ik graag nog op een paar essentiële zaken wijzen.

6
Bewustzijnsstroom 

The Waste Land moet je echter niet zozeer opvatten als een verzameling aparte brokstukken van een divers gezelschap personages, maar als een opeenvolging van fragmenten die een en dezelfde ik-persoon zich herinnert, zich inbeeldt … die door zijn hoofd flitsen. Het is “de ‘stroom’ van gedachten, herinneringen, bewuste en halfbewuste gevoelens, stemmingen, verlangens en associaties die kenmerkend zijn voor het mentale proces van de mens …” [11]

Dat staat eigenlijk ook min of meer letterlijk in The Waste Land:

• ‘vermengt / Herinnering en verlangen,’ (vers 2 – 3)
  In het begin van het dichtwerk staat hoe er nu een mengeling van herinneringen en verlangens naar boven komt.
• ‘Met deze brokstukken schoor ik mijn ruïnes’ (vers 429)
  Op het einde staat dat al die fragmenten een soort hulpmiddel waren om een dijkbreuk in de gemoedsgesteldheid van de ik te vermijden.

Het associatief verspringen is typerend voor de menselijk geest. Dat is – waarschijnlijk – nog erger als je geen of onvoldoende controle kunt uitoefenen op wat er allemaal van binnen in je omgaat, bv. als je depressief bent.

Eliot had de techniek om die innerlijke monoloog te beschrijven – de stream of consciousness [12] – ontdekt in Ulysses van James Joyce. Eliot was een grote bewonderaar van Joyce (als criticus). In 1920 was er een eerste ontmoeting tussen Joyce en Eliot in Parijs. In de lente van 1921 kreeg Eliot een aantal hoofdstukken van Ulysses om te proeflezen. Zijn commentaar aan Joyce: “Ik heb alleen maar bewondering; eigenlijk wenste ik, voor mezelf, dat ik het niet had gelezen.” Hij was daarbij ook een bewonderaar van het gebruik van allerlei stijlen in één en hetzelfde werk. Naar een vriend schreef hij: “En wat het literaire betreft – een van de laatste dingen die hij mij zond bevat een schitterende parodie op zowat elke literaire stijl van 1600 tot de Daily Mail.” [13]

7
Water

De flarden en fragmenten van de bewustzijnsstroom van de ik – meestal netjes gescheiden door een witregel in het gedicht – hangen met een eigen logica aan elkaar – een logica die expliciet wordt gemaakt in de titels van de delen. Maar het geheel is een caleidoscoop van herinneringen, droom- en waanbeelden … die een beeld geven van de depressieve toestand waarin de ik zich bevindt, maar ook van zijn verlangen naar verlossing, metaforisch verbeeld door het verlangen naar water. Dat motief is het duidelijkst zichtbaar in het laatste deel: ‘V. Wat de donder zei’. Volgens de latere Eliot het beste deel van het gedicht en dan vooral het fragment met de smachtende bede om water: ‘Was er water … was er maar water’ … op verzen 335, 338, 346, 349, 352 … ‘Maar er is geen water’ (vers 358).

Water dat er in dit laatste deel ten slotte komt op vers 394: (de donder) ‘die regen brengt.’ Het is op dat moment dat de ik de stem hoort van de donder die eeuwenoude woorden spreekt in het Sanskriet (een taal die Eliot bestudeerde in zijn studententijd): driemaal DA – in kapitalen om het harde geluid van de donderslag weer te geven – gevolgd door drie woorden die met dezelfde lettergreep beginnen: ‘Datta, Dayadhvam, Damyata’. De eerste twee woorden worden poëtisch geduid via contrasten, het derde en laatste woord met een gelijkenis ontleend aan water. Die drie woorden worden daarna in de voorlaatste regel nog eens herhaald waarna het gedicht wordt afgesloten met ‘Shantih shantih shantih’, een Sanskriet mantra dat zoveel betekent als ‘vrede vrede vrede’.

Heeft de depressieve ik vrede gevonden? Dankzij de oosterse filosofie? De invloed van de therapie van dr. Vittoz die hem uit zijn depressie wist te brengen, is duidelijk. Zonder in detail te treden bestond de behandeling uit een vorm van cognitieve gedragstherapie waarin naast handopleggingen op het hoofd van de patiënt door de dokter en allerlei concentratieoefeningen, het ook belangrijk was om per patiënt een aantal woorden te vinden die hem of haar konden helpen om zijn problemen de baas te worden:

“Vittoz schreef dat de patiënt “verscheidene keren per dag” de ideeën van beheersing voor zichzelf drie keer moest herhalen, totdat hij er slaagde een toestand van kalmte te bereiken.” [14]

De woorden die hij vond voor Eliot waren kalmte, energie en controle. Het is dat laatste woord dat ook een echo vindt in het gedicht: ‘Damyata’. Een woord dat trouwens in het gedicht op een positieve manier gelinkt wordt aan zeilen, een hobby die Eliot van jongsaf aan beoefende. [15]

8

Het gedicht lezen en beluisteren

Klik of tik op de titels van de delen om naar de online tekst te gaan. Klik of tik op de minuten om naar dat deel te luisteren.

• ‘I. The Burial of the Dead’ – 0:19
• ‘II. A Game of Chess’ – 6:42
• ‘III. The Fire Sermon’ – 13:03
• ‘IV. Death by Water’ – 24:03
• ‘V. What the Thunder said’ – 25:10

9
Verantwoording

Dit essay is geschreven als aanvulling maar ook als reactie op de schitterende uitgave van de Nederlandse vertaling van The Waste Land van Paul Claes (editie 2022).

• Ook Claes ziet in een nawoord het gedicht als een verbeelding van de “schipbreuk van Eliots leven”, maar hij legt mijns inziens al te veel nadruk op het overspel van Eliots vrouw met de veel oudere, beroemde filosoof Bertrand Russell.
• In zijn bespreking is er geen referentie naar Eliots jeugdvriendin en muze, Emily Hale. Ter verschoning: de brieven van Eliot aan Hale waren bij de eerste druk van Het barre land nog niet openbaar gemaakt, dat gebeurde pas in 2020 – maar dat is toch twee jaar vóór de uitgave van de huidige, herziene jubileumuitgave van 2022.
• Claes geeft een andere interpretatie aan het laatste deel, waarbij de mogelijkheid open blijft dat Eliots huwelijk alsnog kan gered worden. Hij besteedt echter geen aandacht aan de invloed op het gedicht van dr. Vittoz, die met zijn therapie Eliot uit zijn depressie wist te halen.
• Claes ziet de invloed van James Joyce op het monumentale dichtwerk, maar wijst niet op de mogelijkheid dat Eliot misschien wel het procedé van de innerlijke monoloog of stream of consciousness overneemt – de hoeksteen van mijn interpretatie.
• In zijn bespreking besteedt Claes aandacht aan het beschrijven van de versvorm – rijm en metrum – per deel. Claes verwijst echter niet naar de lezingen van het gedicht door Eliot zelf én ook niet naar de fenomenale zegging van het gedicht door Fiona Shaw in 1995: mijns inziens een magistrale manier om het gedicht te leren smaken omdat je de emoties, de muzikaliteit, het ritme en de klankrijkdom hoort en voelt.
• Natuurlijk vind je ontzettend veel meer interessante weetjes en allerlei mogelijke interpretaties in het boekwerk van Claes, o.a. de door Eliot geïntroduceerde verwijzingen naar The Golden Bough, de zoektocht naar de heilige graal, de visserkoning, de talloze literaire verwijzingen die Eliot in zijn dichtwerk inpaste … Wat een schitterend naslagwerk is het toch!
• Maar misschien krijgen sommige lezers net door de overvloed aan informatie toch eerder een soort afkeer dan dat ze in bewondering staan voor dit imposante dichtwerk – want The Waste Land is ook zonder kennis van al die erudiete verwijzingen een prachtig klinkend, literair juweeltje waarin Eliot zijn depressie vorm en gestalte heeft weten te geven zodat het ondertussen miljoenen lezers heeft behekst en misschien ook wel heeft getroost en wie weet … genezen.

Toch wil ik eindigen met een een diepe buiging voor de schitterende vertaling die Paul Claes maakte van The Waste Land. Welke acteur durft het aan om Het barre land op de planken te brengen? Of voor te lezen? Misschien wel een kolfje naar de hand voor Tom Van Bauwel die in coronatijd op meesterlijke wijze die andere honderd jaar oude, spraakmakende bundel Bezette stad (1921) van Paul van Ostaijen (1896 – 1928) op de planken bracht? [16]

Joost Dancet

 

_______________
Voetnoten

(op de cijfers tikken of klikken om terug naar de tekst te gaan)

[1]
Dit was het motto in The Waste Land: A Facsimile and Transcript of the Original Drafts Including the Annotations of Ezra Pound. Editor: Valerie Eliot
https://blogs.commons.georgetown.edu/engl-484-spring2016/files/2016/01/TheWasteLandManuscripts.pdf – pagina 14.

[2]
https://www.lrb.co.uk/the-paper/v25/n07/richard-poirier/in-the-hyacinth-garden

[3]
https://en.wikipedia.org/wiki/Vivienne_Haigh-Wood_Eliot

[4]
https://newrepublic.com/article/168837/love-song-ts-eliot

[5]
https://tseliot.com/foundation/statement-by-t-s-eliot-on-the-opening-of-the-emily-hale-letters-at-princeton/

[6]
https://www.commentary.org/articles/joseph-epstein/t-s-eliot-and-the-demise-of-the-literary-culture/

[7]
https://nl.wikipedia.org/wiki/Gallipoliveldtocht

[8]
https://www.nypl.org/events/exhibitions/galleries/written-word/item/11230

[9]
https://danteandjulian20152017.files.wordpress.com/2015/08/eliot_dante.pdf

[10]
Opname uit 1935: https://poetryarchive.org/explore/?key=The+Waste+Land&type=&theme=&form=&region=
Opname uit 1947: https://youtu.be/1rpFBSO65P4

[11]
https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03044.php

[12]
https://nl.wikipedia.org/wiki/Stream_of_consciousness

[13]
https://peterchrisp.blogspot.com/2018/01/eliot-and-joyce-part-1-ulysses.html

[14]
https://www.peterharrington.co.uk/blog/waste-land-t-s-eliot/

[15]
https://tseliot.com/poetry/the-waste-land/read/what-the-thunder-said – link bij Damyata 

[16]
Teksten en video/audio op: https://poezieleesgroep.wordpress.com/paul-van-ostaijen-bezette-stad/

> Gedichten proeven – inhoudsopgave